Artan dünya nüfusu beraberinde yüksek bir üretim gücü ihtiyacını da getirdi. Bu ihtiyacın karşılanması amacıyla tüm dünya ülkeleri çeşitli yöntemlere başvururken Türkiye’de ise Serbest Bölgeler ve OSB’lerle üretim ihtiyacı karşılanmaya çalışılıyor. Vergi, tarife, kota gibi olağan ticaret engellerinin ortadan kaldırıldığı Serbest Bölgeler, sağladığı avantajlar sayesinde hem üreticilerin hem de yabancı yatırımcıların ‘ilgi odağı’ haline geldi. Geniş teşvik ve avantajların sunulduğu özel ekonomi bölgeleri olan Serbest Bölgeler, Türkiye’de 18 bölge olarak üretim odaklı faaliyetlerini sürdürüyor.
Temel Oluşturma Çabası
Türkiye’nin siyasi sınırları içinde kabul edilen Serbest Bölgeler (SEB) gümrük bölgesi dışında sayılarak olası vergilerden de muaf durumda bulunuyor. Cumhuriyet’in ilk yıllarından itibaren kuruluş çalışmaları başlatılan ve temeli oluşturulmaya çalışılan SEB’ler dönemsel şartlara bağlı olarak 1980’lere kadar kalıcı hale getirilemedi. Bu kapsamda yapılan en nitelikli çalışmalardan birisi ise 1926 yılında İstanbul Ticaret ve Sanayi Odası (İTO) tarafından görevlendiren komisyonun “İstanbul’da serbest bölge kurulması ile ilgili Rapor” hazırlayarak hükümet yetkililerine sunması ile gerçekleşti. Bu raporun ardından TBMM tarafından Türkiye’de çıkarılan ilk serbest bölge kanunu 1132 sayılı, “Serbest Mıntıka Hakkında Kanun” oldu.
Buhran Etkisinde İlk Girişim
1927 yılında çıkartılan kanun; Ford Motor firmasına özel olarak otomobil, kamyon ve traktör montajı gerçekleştirilmesi için Tophane’de ayrılan bir alanın serbest bölge olarak kullanım izninin verilmesiyle ilk uygulamasını hayata geçirdi. Fakat dönemin en büyük olaylarından olan Dünya Buhranının yaşanması ile planlanan SEB faaliyetleri gerçekleştirilememiş ve Ford, bünyesinde bulunan işçileri çıkartmaya başlayarak hedeflenen geliri sağlayamamıştır. Ford’un fabrikasını da kapatmasıyla birlikte Türkiye’de üretim odaklı ilk SEB girişimi de sonlandırılmış oldu. Bu gelişmenin ardından 1980’lere kadar SEB oluşturmak adına girişimler denense de başarılı olamadığı gözlemlendi.
Dönüm Noktası ’24 Ocak’
24 Ocak Kararları başta ülke ekonomisinin dışa bağımlılığını azaltmak için önemli olsa da Serbest Bölgeler içinde aynı oranda öneme sahip bir dönüm noktası sayıldı. İthal kalkınma stratejisinden ihracata yönelik kalkınma yöntemine geçilmesi ile birlikte SEB konusu gündeme ağırlıklı olarak gelmeye başladı. Gerek kamuoyunda gerekse hükümet tarafında sürekli olarak dile getirilen bu özel bölgeler adına düzenleme yapılması gerekliliği de böylece ortaya çıkmış oldu. Kararların devamında kurulan 1983 yılında kurulan Serbest Bölgeler Müdürlüğü ile de SEB’lere resmiyet kazandırıldı. İki yılın ardından çıkarılan serbest bölgeler yasasında ise Mersin ve Antalya’da Türkiye’nin ilk SEB’inin kurulmasına ilişkin kararlar yer aldı.
35 Yıllık Tecrübe
1987 yılında açılışı gerçekleştirilen Türkiye’nin ilk Serbest Bölgesi Mersin olarak kayıtlara geçti. Bir liman kenti olmasının yanında çeşitli avantajlara sahip olan Mersin’deki SEB’in, 1988 yılından 2022 yılı sonuna kadar gerçekleşen ticaret hacmi toplam 75,2 milyar dolar olarak açıklandı. 35 yıllık geçmişinin ardından en yüksek ticaret hacmini 4 milyar doların üstünde gerçekleştiren Mersin Serbest Bölgesi, 2021 yılına göre yüzde 19 oranında artış sağladı. İlk olmanın getirdiği sorumluluk bilinciyle birlikte bünyesindeki firmalarla en yüksek ticaret hacmine ulaşan Mersin SEB, Ege Serbest Bölgesinin ardından en büyük ticaret hacmine sahip oldu. İstihdam rakamı 11 bin kişiye ulaşan Mersin SEB’in bünyesinde 292 yerli ve 101’i yabancı olmak üzere toplam firma sayısı 393’e ulaştı. Yüzde yüz dolulukla çalışan bölgede işlem gören malların yüzde 81’ini sanayi ürünleri oluşturuyor. Mersin SEB tarafından yapılan duyuruda ise artan taleplere cevap vermek adına Cey Holding tarafından Mersin’de 2. Serbest Bölge kurulmasına ilişkin çalışmalara da başlanıldığı bilgisi paylaşıldı.
SEB’te Ege Liderliği
Özel sektör kuruluşu olan ESBAŞ tarafından 1990 yılından itibaren kurulup işletilen Ege Serbest Bölgesi, 93 milyar dolara yaklaşan ticaret hacmi ile 18 SEB arasında lider konumda bulunuyor. Yıllık ticaret hacmi 5,3 milyar dolar olan özel Ege SEB’in bünyesinde 188 firma faaliyet gösterirken istihdam sayısı ise 24 bini aşan rakamlara ulaştı. Bir önceki yıla göre yaklaşık 1 milyar dolarlık ticaret hacmi artışı gerçekleştiren Ege Serbest Bölgesi, coğrafi olarak sağladığı avantajlar sayesinde yatırımcıların tercih ettiği bölgeler arasında yer alıyor. Ticaret hacminde Ege SEB’i sırasıyla; Mersin, İstanbul Endüstri Ve Ticaret, Avrupa, Bursa, Adana Yumurtalık, İstanbul Trakya, Kayseri, Kocaeli, Antalya, İzmir, İstanbul İhtisas (Ahl), Samsun, Gaziantep, Tübitak-Mam Teknoloji, Denizli, Trabzon ve Rize SEB’leri takip etti. SEB’lerin neredeyse tamamında ticaret hacmi bir önceki yıla göre artış gösterdi.
İhracatın ‘Serbest’ Yüklenicileri
1987’den itibaren Türkiye ekonomisine fayda sağlamaya devam eden Serbest Bölgeler, ülke ihracatının yüzde 4,5’ini gerçekleştirdi. 2022 yılında 11,4 milyar dolarlık ihracat gerçekleştiren SEB’ler arasında en yüksek ihracat ise 2 milyar 491 milyon dolarla Ege’de kaydedildi. Ege Serbest Bölgesi Kurucu ve İşleticisi AŞ (ESBAŞ) Üst Yöneticisi Faruk Güler artan ihracat için değerlendirmede bulundu. Havacılık ve otomotiv şirketlerinin geliştiğini aktaran Güler, artışın ana etkeni olarak şirketlerin yaptığı ürünleri dünya markalarına sürekli olarak satmasını gösterdi. “AR-GE ‘si, teknolojisi olan, teknoloji ve istihdam üretebilen, ihracat kabiliyeti olan şirketlerin buraya gelmiş olması lazımdı. Biz bunu en üst seviyede yapabilecek şirketleri seçerek bugünlere geldik” sözleriyle Ege Serbest Bölgesinde gerçekleştirilen yüksek ticaret hacmi ve ihracatın nedenini de açıklayan Güler, gelecek yıl için yüzde 10 oranında büyüme beklediklerini ifade etti.
100 Binin Üstünde İstihdam
Ege Serbest Bölgesi, ihracat başarısıyla aralarında Antalya, Tekirdağ, Kahramanmaraş’ın da bulunduğu 67 ili geride bırakarak, her birinin yıllık ihracatından daha fazla ihracat gerçekleştirdi. 1 milyar 500 milyon dolarlık ihracat ile ikinci olan Mersin SEB’i 1 milyar 217 milyon dolar ihracatla Bursa SEB takip etti. 2022 yılının ihracat rakamlarında ilk üçü oluşturan SEB’lerde, 2.065 yerli ve 737’si yabancı olmak üzere toplamda 2 bin 802 firma faaliyet gösteriyor. Ülke içerisindeki istihdama da büyük oranda katkı sağlayan SEB’lerde yaklaşık 100 bin kişiye istihdam sağlanıyor. Ekonomik anlamda ülkenin lokomotifi konumunda bulunan SEB’lerin bünyesinde bulundurduğu firmalarla birlikte gelecek yıllarda ticaret hacmini ve ihracata olan katkısını daha da artırması bekleniyor.